LAS COMUNAS
COMUNA D’ACELH
AUTESSA 1200 m S.L.M.
Es la darriera Comuna d’l’auta Val Maira e aquela abo la pus granda extension territoriala.
COMUNA D’ACELH
Citat per lo premier bòt en lo document de fondacion del Monasteri de Caramanha ental 1028 passa puèi sot lhi marqués de Busca e aprés de Saluces; intra en la Confederacion autònoma des dotze comunas d’l’auta valada e a la fin passa ai Savòia. Es interessant lo Musèu d’Art Sacra a la Vila, en cò de l’ex Confraternita d’l’Anonciaa, que garda mobilias sacras e paraments da messa de glèisas e chapèlas d’la valada. Originari d’Acelh era Matteo Olivero, pintre e escultor, un di principals rapresentants del Divisionisme italian, naissut a Prat Reond ental valon d’Unerç; a la Vila una maison tard-medievala, ornaa da biforas, garda en façada un siu fresc firmat que rapresenta lo sacrifici d’Ifigenia en Aulide.
Lo confin abo la França, marcat da una malha de viòls que traverson maestós panoramas ent’un di canton pus frequentats da lhi excursionistas des Alps Occidentalas (Còcias meridionalas), fan d’Acelh un paradìs de l’excursionisme, de la rampinhada e del rampiquin d’istaa, de l’esquì alpinisme, del fond excursionistic e des promenadas abo las chastras l’uvern. Un pòst ideal per lhi apassionats de la natura e d’l’espòrt, o per qui vòl arlamar-se en totas las estagions.
MINJAR, DURMIR ET SERVICIS
COMUNA DE CHANUELHAS
AUTESSA 1323 m S.L.M.
Centre de l’auta val Maira, plaçat ent’un combal entre lhi valons del Praët e d’la Marmo.
COMUNA DE CHANUELHAS
Part de la confederacion des comunas d’la Val Maira (1286), ista sot lhi marqués de Saluces fins que, ental 1601, passa ai Savòia. Lo nom poleria arsonar un fitònim canosium o cannosum, un pòst plen de canas, o un nom gentilici. Chanuelhas es format da tres ruaas: Praët, Sant Joan e la Vila, cap luòc. La parroquiala d’la Nativitat de Maria, antica, es estaa mai bastia ental Sèt Cents, e garda un font baptesimal en peira, òbra del Quatre Cents di fraires Zabriers de Sant Damian. Las ruaas gardon de testimonianças arquitectònicas preciosas, coma antics portals e fenestras del XV secle, colonas reondas, cubèrts en lausas e chapitels esculturats. A l’Ubac es present un grand edifici retengut lo pus bel exemple en tota la valada de maison-vilatge.
Las resorças econòmicas son rapresentaas da l’agricoltura, abo sèel, uerge, trifolas e fen, da las activitats silvo-pastoralas e dal torisme sie l’istaa que l’uvern.
COMUNA DE LA MARMO
AUTESSA 1223 m S.L.M.
Centre de l’auta val Maira plaçat ental valon que pòrta lo mesme nom, a son capluòc a la Ruaa.
COMUNA DE LA MARMO
Frequentat e abitat jà ai temps di Romans, coma testimonion dui topònims, Uèrs e Arvalha (Ursus, ors e Arvales, lhi sacerdòts del cult d’la terra e d’la dea Cerere). Decò lo nom la Marmo poleria arribar dal latin marmor coma pòst ente se gavava e se trabalhava marmo o peira da construccion. Lo territòri, drant sot lhi Arduins, passa après a Bonifacio del Vasto, que lo dona ai marqués de Saluces. Ental 1601 passa ai Savòia.
La parroquiala de Sant Maxim, en posicion isolaa e dominanta sus tot lo valon, dapè de la Ruaa Sobeirana, garda un interessant cloquier gòtic e frescs del Quatre cents. La Chapela de Sant Bastian, estremaa ental verd sus la mulatiera que pòrta a lo Torel, remonta al 1450 e garda preciosas pinturas de la metat del Quatre Cents de Joan Baleison. Da visitar decò lo musèu etnografic entre las quintanas de la Ruaa.
Lo torisme, sustot excursionistic e esportiu, es la principala resorça. Son praticats decò l’alevament de vachas e la silvicoltura.
COMUNA DE CHASTELMANH
AUTESSA 1150 m S.L.M.
Plaçaa ai pè del Tibert es la darriera comuna d’la Val Grana.
COMUNA DE CHASTELMANH
Es formaa d auna quinzena de ruaas, mas mec sieis son encara abitaas tot l’an: lo capluòc Champdamolin, Lhi Clòts, en Claps, lo Colet, Inaud e Neron.
Lo topònim ven da Castrum Magnum / Castri Magni, una fortificacion que controlava la valada dal bric del Colet. A l’Arbona son estaas retrobaas d’incisions sus la ròcha de l’etat del fer, abo de guerriers o chaçaors. Ai temps de la Roma imperiala lo territòri era abitat da pastres gal-ligurs sot lo contròl di Romans, coma testimònia una peira votiva romana dediaa a Marte encuei muraa s’la part posteriora del Santuari. Lo territòri ental Mila era sot l’evesco de Turin, puèi passa ai marqués de Saluces a la fine del Dui Cents, ai Visconti ental 1360 e encara ai Saluces ental 1480. Ental 1722 es elevat a contea dai Savòia.
Lo Santuari de Sant Manh es isolat da las ruaas. La chapela frescaa da Peire da Saluces en la seconda metat del Quatre Cents e ampliaa ental 1514, ental Set Cents ven englobaa ent’una granda gleisa, abo un pòrti de l’Uech Cents. Son interessants lo Musèu etnografic, ai Claps, abo lhi antics instruments de trabalh e lo Musèu Casa Narbona a Champdamolin. L’economia è basaa sus la silvicoltura e l’alevament de feas. Chastelmanh es famós per l’apreciat formatge Dop que pòrta l’estès nom, granda resorça per tota la valada. Es decò frequentat dal torisme enogastronòmic, excursionistic, religiós, de vacança e esportiu sustot gracias al Còl Fauniera ben frequentat dai ciclistas.
COMUNA DE DEMONT
AUTESSA 780 m S.L.M.
Centre plaçat sus la manchina d’la valada d’l’Estura de Demont.
COMUNA DE DEMONT
Part del comitat d’Auriate, ental secle XII es sot lhi marqués de Saluces e ental 1305 sot Carlo II d’Angiò. Après quarque tribolacion torna mai ai marqués de Saluces abo diferents feudataris, fins al 1629 quora passa per sempre ai Savòia.
Lo paìs es caracterizat da la monumentala Via Porticaa centrala, abo pòrtics bas de formas diferentas e arcs abo colomnas irregolaras, e per importantas gleisas e edificis istòrics coma Palais Borel e la Tor Civica.
La parroquiala de Sant Donat (fin del secle XV) presenta la façada en terra cuecha ornaa da estatuas, e garda dedins un fresc del secle XVII abo la Batalha d’Lepanto. Del secle XVII es l’oratori de Sant Joan abo frescs neo-gòtics en façada. Interessant es Palais Bolleris (encuei Borelli): l’edifici es un concentrat d’istòria de Demont di darriers secles; lhi salons del Palais presenton pinturas prestigiosas. Lo palais es colegat a travers una Galeria dicha “de Carlo Alberto” al jardin vesin, realizat ente un viatge se trobava lo Chastel di Bolleris.
L’agricoltura produis cereals, fen, chastanhas e bòdis. Es important decò l’alevament de vachas d’na raça que pren lo nom del paìs. L’industria òbra enti sectors del lach e fromatges e del bòsc. Important es lo torisme (vacanças d’istaa e d’uvern).
COMUNA DE PEIRAPUERC
AUTESSA 1246 m S.L.M.
Centre plaçat en l’auta valada d’l’Estura de Demont.
COMUNA DE PEIRAPUERC
Domini di senhors de Vinai, di marqués de Busca e di marqués de Saluces (1165); passa puèi sot lhi Anjoins (1259-1265 e 1305-1347), lhi marqués del Monferrat e la comunitat d’Aison, fins qu’ental 1606 intra en lhi dominis sabauds. Lo topònim poleria arsonar lo procònsol Porzio Romano passat d’aicì abo l’exercit; per autres venaria da “petra porci”, da la forma del bauç al principi del paìs, que navisa l’eschina d’un sanglier.
En la part vielha del paìs, al Saret, son encara presentas vielhas maisons abo arcs en peira de tufo. S’la plana del Vilar, dedins lo cementieri, se tròba l’antic cloquier di “Catre Loupes” parelh dich per las figuras de bestias presentas s’la poncha. L’actuala Parroquiala de Sant Esteve es estaa realizaa a la fin del 1700. Es interessant l’Ecomusèu di Pastres a Pont Bernard.
Son praticats l’alevament de feas (sambucana) e la silvicoltura. Autras resorças son l’agricoltura (cereals e bòdis), e sobretot lo torisme (vacanças d’istaa, excursionisme e espòrts d’uvern, sostot l’esquì da fons).
COMUNA DEL SAMBUC
AUTESSA 1184 m S.L.M.
Centre d’l’auta valada d’l’Estura de Demont, ai pè d’la granda muralha naturala de Ròcha Blancha.
COMUNA DEL SAMBUC
Jà al temp di Celts de popolacions vivion ai pè de Ròcha Blancha e del Nebious Bersaio e Nebios. Lo nom poleria arsonar la planta del sambuc, o la “sambuca”, l’arpa pastorala a forma triangolara. L’istòria del Sambuc e de l’auta val d’Estura es liaa a n’aquela de Coni sot las dominacions degli Anjò, di Marqués de Saluces e puèi di Savòia. La chapela d’Sant Julian, al cementieri, garda parts romanicas de l’originaria construccion. La parroquiala d’la Nativitat de Maria es del 1723-1731. Sus lhi prats da pastura se son gardaas las construccions en peira abo vòuta a botala cubertas de terra, dichas “las trunas”, sus las qualas un viatge sovent se bastia una granja, adobraa per estable, feniera e residença estagionala de pastres e marguiers.
Ental 1920 l’edilicia militara coneis aicì una granda estagion. Venon bastias grandas casermas e en la part amont del paìs, dedins la montanha, ven realizaa la “Galeria Comand”, ente al temp d’la seconda guerra mondiala vivia lo comand d’un exercit de 2500 òmes. Autras nombrosas estructuras militaras se tròbon sus lhi aigavers nòrd e sud.
L’economia locala es fondaa sus l’agricoltura (fen e bòdis), sus l’alevament de vachas e feas, la silvicoltura e lo torisme d’istaa e d’uvern.